گروه نرم افزاری آسمان

.برداشت‌هایی از تعاریف روح و نفس در سه روند فیزیولوژیکی بیداری، خواب، و مرگ به استناد آیات و روایات‌




اشاره

دکتر فریده ظفری زنگنه «1»

چکیده‌

روح به عنوان یک مقوله فلسفی، کلامی، عرفانی و روان‌شناختی با ویژگی- ها و نیز تعاریف گوناگون، از دیرباز موضوع مطالعه اندیشمندان و دانشوران جهان بوده است. دانش نوپای فراروان‌شناسی یا پاراپسیکولوژی که چند دهه بیش‌تر از عمر آن نمی‌گذرد، حوزه پژوهش خود را نه بر توضیح و تشریح مفهوم روح به عنوان یکی از مقولات فوق،
______________________________
(1). گروه فیزیولوژی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اهواز
ص: 136
بلکه تأکید بر آثاری دارد که از وجود یکپارچه آدمی به ظهور می‌رسد. تنها چیزی که در این‌گونه فرایندهای پژوهشی مشکل‌ساز می‌شود عدم تبیین بعضی یافته‌های آن با علوم تجربی است. لذا باید با کشف ابزار و شیوه تحلیلی، آثار و توانایی‌های به‌ظاهر توضیح‌ناپذیر را از نظر علمی تبیین کرد و کشفیات حاصل را با یک نوع‌آوری بنیادی در علم روان‌شناختی و روان‌درمانی به‌طور کاربردی پیاده کرد، و کدام ابزار و شیوه تحلیلی بهتر از تبیین مقوله فوق با کلام وحی.

مقدمه‌

اعتقاد به خواب و رویا در همه ادیان و فرهنگ‌های کهن بشری سابقه طولانی دارد و در فرهنگ اسلامی بخصوص فرهنگ شیعه، خواب دارای جایگاهی ویژه است. در مرزبندی روح و نفس در حین خواب، بحث را با روایتی آغاز می‌کنیم. از حضرت امیر (ع) آمده است که حق تعالی روح را خلق کرده و برای آن سلطانی مقرر ساخته است و سلطان او نفس است و خواب مؤمن صحیح است، زیرا نفس او پاکیزه و یقین او درست است. در حدیثی دیگر مولا حضرت علی (ع) چنین فرموده‌اند: مسلمان باید با وضو بخوابد و با طهارت به بستر رود و هرگاه آب نبود تیّمم کند، زیرا نفس مؤمن به‌سوی خدای متعال بالا رفته، اگر مرگش فرا نرسیده باشد به جسم او باز می‌گردد. رویای مؤمن یک جزء از چهل و شش جزء نبوت، یعنی به منزله وحی است 1. در حدیث دیگر منقول است که وحی بعد از پیامبر (ص) قطع می‌شود ولی خواب‌های بشارت‌دهنده وجود دارد و راست‌ترین خواب‌ها را در سحرگاه می‌توان دید 2. در مکاتب مختلف و
ص: 137
نظریه‌های فیلسوفان برجسته تاریخ، نظرهای مختلفی در این‌باره وجود دارد که در بین تمام این نظرها، نظریه حرکت جوهری مّلا صدرا نگرش تازه‌ای را به روح و جهان ماوراء الّطبیعه می‌گشاید. اما کّلا آنچه در مکاتب الهی وجود دارد این است که روح با ماده در ارتباط و با منحل شدن جسم از بین نمی‌رود و با جدا شدن به ارواح دیگر می‌پیوندد. اما آیا شرایط انسان در خواب نیز مانند مرگ است؟ روح از نظر مکاتب مادی، اثر انسجام اجزای مادی بدن است و یکی از خواص ماده این است که باید میان ظرف و مظروف نسبت خاصی حکمفرما باشد. از نظر علم نوروفیزیولوژی، تصویرهای مغزی ما، میزان حافظه و حتی تخیلات در چه ظرفی جای دارد و یا با مظروف خود یعنی مغز برابری دارد یا نه؟ مغز با فعل و انفعالات بیوشیمیایی خود چگونه عمل می‌کند، یا مکان نوروآناتومیک اراده، شعور، هوش و استعداد، قضاوت، وجدان و دیگر توانایی‌های برتر انسان در کجای مغز است؟ این سؤالات فقط با تجرد روح پاسخ داده می‌شود، زیرا روح انسانی پس از فعالیّت‌های مغزی و عصبی که همگی جنبه مقدماتی دارد می‌تواند در جهان دور از ماده، صورتی بزرگ‌تر را خلق و آن را مشاهده کند. در آن جهان، ماده وجود ندارد، یعنی آن «تصویر» جرم ندارد، اما آثار ماده آنجا هست، به این معنا که تصویر دارای عرض، طول و رنگ ویژه است. چنین تصویری را که هم مادی نیست و هم به‌طور کامل مجرد نیست «تجّرد برزخی» می‌گویند؛ یعنی حد وسط میان آن دو و اینکه در خواب در زمان و مکان خود نیستیم حاکی از عمل روح است، چراکه جسم در پوشش بعد زمانی و مکانی است. روح در عرف به معنای روان و در مقابل جسم، و جوهر مجرد است. در قرآن کریم روح مجموعا بیست و یک
ص: 138
بار آمده است، آن هم با مفاهیم: ملائکه (مریم 17، شعراء 193 و 194)، روح القدس (بقره 87 و 253، مائده 110)، نبّوت (شورا 52، غافر 15، اعراف 54، انعام 19 و غیره)، روح مستقل (نساء 171، ص 72، تحریم 12 و غیره) سرانجام در آیه 85 سوره مبارکه اسراء که خداوند می‌فرماید: از تو در مورد روح می‌پرسند بگو از امر پروردگار است و جز اندکی علم به آن ندارید 3. قابل ذکر است که از نظر معنای واژه‌ای، روح به معنای جان، روان، مایه حیات، وحی، امر و فرمان خدا و روحانی، منسوب به روح، پارسا و اهل صفا است، و روان به جان، روح، روح انسانی و نفس ناطقه معنا شده است. اما «نفس» از نظر واژه به معنای جان، تن، جسد، شخص انسان و حقیقت هر چیز است 4. در مورد نفس، نبّی اکرم اسلام (ص) می‌فرمایند: نیرومند آن است که بر نفس خود مسلط شود و خطرناک‌ترین دشمن تو، نفس تو است که میان دو پهلوی تو قرار دارد. باز می‌فرمایند:
وقتی خدا برای بنده‌ای نیکی خواهد، واعظی از نفس وی بر او گمارد که او را به کار نیک وا دارد و از کار بد باز دارد و بهترین جهاد، پیکار با نفس است 2. آیات مربوط به نفس در قرآن کریم بسیار زیادند که به اندکی از آن‌ها در زیر اشاره خواهیم کرد:
خداوند سبحان در آیات 145 و 185 از سوره آل عمران، 35 انبیاء، 57 عنکبوت، 34 لقمان و ... مرگ را برای نفس و در آیات 1 از سوره نساء، 98 انعام، 189 اعراف، 28 لقمان (خلقت و بعثت هر دو از تن واحده ذکر شده است)، 6 زمر و ... انسان را از نفس واحد خلق فرموده است. در آیات 281 بقره، 161 و 25 آل عمران، 111 نحل، 70 زمر و ... واژه «توّفی» از مصدر «توفیه» (به ضم فاء) به معنای پرداختن کامل و «توّفی» (به فتح فاء) به
ص: 139
معنای اخذ کامل، هر دو به نفس نسبت داده شده‌اند. مرحوم علّامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: نفس چیزی است که انسان به واسطه آن انسان است و آن، عبارت است از مجموع روح و جسم در دنیا و روح به تنهایی که در زندگی برزخی تجلی داشته؛ و به‌طور کلی، نفس آدمی موجودی است مجرد، موجودی ماورای بدن و احکامی دارد غیر احکام بدن (خلاصه موجودی است غیر مادی که نه طول دارد و نه عرض و نه در چهاردیواری می‌گنجد)، بلکه با بدن ارتباط و علقه‌ای دارد و یا به عبارتی با آن متّحد و به‌وسیله شعور، اراده و سایر صفات ادراکی، بدن را اداره می‌نماید. نفس با مرگ و فنای بدن و متلاشی شدن اجزایش باز هم زنده است و در آیات مبارکه 42 سوره زمر و 11- 10 سجده «توفی» که به معنای گرفتن حق به تمام و کمال است، و بیانگر وجود دومئیت است که بیانگر فرق بین نفس و بدن می‌باشد. اما روح از سنخه ملکوت و کلمه «کُنْ»* به معنی باش از جنس امر خداوند است و جسمانی نبوده، زیرا مصدر افعالی است که فعل جسم نبوده و در آیه مبارکه 9 سوره سجده در خلقت آدمی، روح در بدن او دمیده می‌شود و چون یکی از احکام عمومی ماده این است که به تدریج موجود شود و وجودش مقید به زمان و مکان باشد، لذا روح در این مقوله نمی‌گنجد، هرچند که با ماده تعّلق و ارتباط دارد. پس نفس بالنسبه به جسمی که در آغاز، مبدأ وجود او بوده، یعنی بدنی که باعث و منشأ پیدایش آن بوده، به منزله میوه از درخت و به وجهی به منزله روشنایی از نفت است و حال آنکه روح در اول پیدایشش عین بدن بوده و با انشایی از خدا از بدن متمایز و با مردن به‌کلی از بدن جدا و مستقل می‌شود 5.
ص: 140
عالم ربانی، مرحوم ملا احمد نراقی در کتاب معراج الّسعاده می‌فرماید:
آدمی را جز بدن جزئی دیگر است که از جنس بدن نبوده، در خواب که راه حواس بسته شود و بدن از حرکت بازماند و چشم از دیدن و گوش از شنیدن بسته و تن در گوشه‌ای ساکن و بی‌حس شود، با این وجود آدمی در آفاق و اطراف عالم مشغول سیر کردن باشد که اگر نفس را صفاتی باشد در آن‌وقت آدمی در عالم ملکوت راه یابد که در حالت هوشیاری نتواند، پس بدن آلتی از برای نفس است و شناخت آن چون از مجردات است صعب و حال آنکه شناخت تن سهل باشد. هر نفسی در مبادی آفرینش و آغاز طفولیت از جمیع صفات و ملکات خالی است و حصول ملکات و تحقّق به واسطه تکرار اعمال و افعال رخ می‌دهد که در برخورد اول، اثری از آن در دل حاصل و با تکرار مستحکم و ثابت می‌گردد و نفس همچنان که انگشت چون مجاور آتش گردد حرارت در آن اثر کرده و گرمی در آن ظاهر، لکن ضعیف است و به‌مجرد دور کردن از آتش سرد و هرگاه مجاورت طول کشد تأثیر حرارت بیش‌تر و رنگ آتش در آن به هم رسد و بعد از آن روشن شود و آتشی می‌گردد که هرچه به آن نزدیک شود را می‌سوزاند و هرچه به آن مقابل شود را روشن می‌سازد و همین است سبب در سهولت تعلیم اطفال و تأدیبشان و صعوبت تغییر اخلاق مشایخ و پیران و فایده علم اخلاق، پاک ساختن و تهذیب نفس است، همچنان‌که صحّت بدن با دفع امراض حاصل گردد. پس تن مملکتی است که خداوند عالم آن را به اقطاع روح مجرد مقرر فرمود و از برای روح در این مملکت از اعضا و جوارح و حواس و قوای ظاهریّه و باطنیّه لشکر و خدم بسیار قرار داده و از میان ایشان، قوای اربع عقل، شهوت، غضب و وهم، حکم کار
ص: 141
فرمایان و عمّال مملکت را دارند. شأن عقل ادراک حقایق و تمیز خیر و شر و قوه شهوت، آلت کمال نفس است و تناول غذا و شراب، تناکح و تناسل در این قوّه می‌گنجد (اشاره پیامبر گرامی به جایگاه نفس در بین دو پهلو).
ثمره قوه وهمیّه، فهمیدن امور جزئیّه و قوه غضبّیه دفع مضرّت است. اما یکی از این فرماندهان، عقل است که وزیر پادشاه، یعنی روح می‌باشد و فرمانده شهوت در تلاش است که وزیر را در انقیاد خود قرار دهد. غضب با شرارت و وهم با خدعه و نیرنگ در صدد فریب شاه مملکت یا روح هستند و منشأ نزاع در این حاکمیّت قوّه عاقله است. این مجموعه قوا، خاص انسان است و امام علی (ع) می‌فرمایند: خداوند مخصوص گردانید ملائکه را به عقل، حیوانات را به شهوت و غضب، و انسان را مشّرف فرمود به هر چهار قوه و اگر شهوت و غضب را مطیع و منقاد عقل کند افضل از ملائکه است.
قوه عقّلیه ادراک کلّیات و قوه وهمّیه ادراک جزئیّات و چون هر فعلی از بدن صادر شود افعال جزئیّه باشد پس مبدأ تحریک بدن در جزئیّات افعال به فکر و رویّه، قوّه وهمیّه است و از این جهت آن را عقل عملی و قوه عامله نامند و قوه عاقله، عقل نظری است. عمل قوه شهوت و غضبیّه تحریک بدن و هر دو مبدأ حرکتند، با این تفسیر که قوه شهویّه، مبدأ حرکت به‌سوی تحصیل امور ملائمه و قوه غضبیّه مبدأ حرکت به‌سوی دفع امور غیر ملائمه است. پس از تهذیب در قوّه عاقله، صفت «حکمت»، در تهذیب قوه شهویّه (قوه جذب)، صفت «عفت»، در تهذیب قوه غضبیّه (قوه دفع)، صفت «شجاعت» و در تهذیب صفت وهمیّه یا قوه عامله، صفت «عدالت» حاصل شود که چهار صفت فاضله است که در مقابل آن چهار صفت رذیله: جهل، جبن، شره و جور قرار دارد. لذا سعی در تحصیل چهار صفت کمالیه و دفع
ص: 142
چهار صفت رذیله بر انسان واجب و سپس جهد در حفظ و بقای (مراقبات) آن لازم است و به همین سبب، فن طب دو قسم دارد: یکی حفظ صحت و دیگری طب حقیقی، یعنی علم اخلاق که دو قسم است: کسب فضایل و دیگری دفع رذایل و از این جهت به آن طب روحانی گویند، همچنان که طب متعارف را طب جسمانی نامیده‌اند و از این جهت جالینوس طبیب در نامه‌ای که به حضرت مسیح (ع) فرستاد، نوشت از طبیب بدن‌ها به طبیب روح‌ها 6.

اهداف‌

1. خواب صرفا یک پدیده فیزیولوژیک نبوده، فراتر از آن بلکه یک پدیده روحانی است و بررسی سه فرآیند نور و فیزولوژیک بیداری، خواب و مرگ.
2. بررسی فیزیولوژیک بیداری، خواب یا رؤیا و مکان نوروآناتومیکی آن‌ها.
3. بررسی واژه‌های قرآنی نوم، فوت و موت.
یکی از توانایی یا پتانسیل‌های ویژه انسان، فرآیند خواب و بیداری است که جزء فعالیت‌های برتر مغز محسوب می‌شود. در توصیف سایکوفیزیولوژی خواب ابتدا این پرسش مطرح می‌شود که چرا می‌خوابیم؟ و چرا دست‌کم یک‌سوم عمر خود را در خواب می‌گذرانیم؟ خواب یک نوع رفتار است. این عبارت ممکن است کمی شبه‌انگیز باشد؛ چراکه خواب را با بی‌حرکتی و سکون یکسان می‌دانیم. خواب در میان مهره‌داران از پدیده‌های جهان شمول است. تا آنجا که می‌دانیم همه پستانداران و پرندگان به خواب می‌روند 7. شماری از محقّقان عقیده دارند که خواب رفتار سودمندی است که
ص: 143
متأثّر از نیازهای فیزیولوژیکی بوده، نمی‌تواند فقط یک واکنش انطباقی باشد. برای مثال برخی از پستانداران آبزی، الگوی خواب شگفت‌انگیزی دارند: نیمکره‌های مخ این حیوانات هریک به نوبت به خواب می‌رود، شاید به این دلیل که حد اقل یک نیمکره همیشه گوش به زنگ باشد. دولفین پوزه باریک به این ترتیب به خواب می‌رود 8. در طول بیداری، ثبت امواج مغزی در یک فرد بهنجار دو الگوی اساسی فعالیت را نشان می‌دهد: فعالیت آلفا و بتا. اما در حین خواب امواج تتا و دلتا نیز تظاهر می‌یابد. الگوی امواج مغزی فعالیت آلفا، امواجی منظم، کم‌دامنه و غالبا در شرایطی که چشم‌ها بسته‌اند و مغز در حالت استراحت به سر می‌برد ظاهر می‌شود، ولی شخص بیدار است. الگوی امواج مغزی فعالیت بتا نیز به هنگام بیداری، متضمن امواج نامنظم و کم‌دامنه است و فرد در حین آن، هوشیار بوده یا فعالیت ذهنی شدید دارد. با احساس خواب‌آلودگی فرد وارد مرحله 1 خواب می‌شود که با حضور امواج تتا که معمولا نامنظم و با تظاهر دوک- های خواب همراه است. این امواج، بیانگر مرحله انتقال از بیداری به خواب است. دوک‌های خواب، نشان از فعالیت مکانیسمی دارند که حساسیت مغز در برابر اطلاعات حسی کم است و بدین ترتیب در استمرار خواب نقش دارد. در خواب افراد سالمند این امواج کمتر دیده می‌شود و ازاین‌رو در طول شب، چندین بار از خواب بیدار می‌شوند. در خلال مرحله 2 خواب، امواج کمپلکسی کا ظاهر می‌شوند، امواج ناگهانی و تیزی که برخلاف دوک‌های خواب که در مرحله 1 تا 4 مشاهده می‌شوند فقط در مرحله 2 رخ داده، در اثر سروصدا تعداد آن‌ها افزوده می‌شود. در حدود پانزده دقیقه بعد از مرحله 2 الگوی امواج فعالیت بلند دلتا با ورود به مرحله 3 ظاهر می‌شود-
ص: 144
. که البته مرز مشخصی بین مرحله 3 و 4 وجود ندارد. در حدود 45 دقیقه بعد از شروع مرحله 4 یک تغییر ناگهانی در امواج ثبتی رخ می‌دهد و امواج شبیه مرحله 1 نامنظم می‌گردد. تغییراتی همچون حرکات سریع چشم، کاهش شدید تونوس عضلانی، گاهی حرکات غیر ارادی دست و پا و نعوظ. این مرحله از خواب کاملا" متمایز بوده، تحت عنوان خواب با حرکات سریع چشم(REM) معروف است. مرحله 1 تا 4 را خواب آهسته‌Non -) (REM می‌نامند. عمیق‌ترین مرحله خواب، همان مرحله 4 است، که فقط صداهای بلند می‌تواند فرد را بیدار کند. برخلاف خواب آهسته، اگر فرد را در حین خواب با حرکات سریع بیدار کنیم با دقت و هوشیاری بیدار می‌شود و ممکن است در حال رویا دیدن باشد، آن هم به شکل داستانی ولی در رویای حین خواب آهسته، فرد دچار رویاهای ساکن (تصویر ذهنی یا یک فکر) است. هر چرخه خواب 90 دقیقه به‌طول می‌انجامد که 20 تا 30 دقیقه آن خواب با حرکات سریع است و لذا در طی 8 ساعت خواب، 4 یا 5 بار خواب با حرکات سریع تکرار می‌شود. ثبت امواج مغزی در مرحله خواب با حرکات سریع، بیانگر فعالیت مغزی در حین خواب است و در عین اینکه اکثر نورون‌های حرکتی جمجمه‌ای و نخاعی به شدت بازداری می‌شوند، بر سرعت جریان خون و مصرف اکسیژن مغز افزوده گردیده، آلت تناسلی مردان بزرگ می‌شود و در زنان ترشحات واژینال افزایش می‌یابد.
این چرخه منظم 90 دقیقه‌ای یا ماهیت چرخشی خواب تحت کنترل ساعت مغزی است که چرخه فعالیت روزانه را نیز کنترل می‌کند. کلایتمن این پدیده را چرخه استراحت- فعالیت پایه نامگذاری کرد 9. به‌طور قطع خواب‌REM مرحله فعالیت فیزیولوژیک شدید است. در مطالعات محرومیت
ص: 145
از خواب معلوم شد آزمودنی‌هایی که در خلال مرحله‌REM از خواب محروم می‌شدند، بعد از چند روز محرومیت، پدیده بازگشت‌rebound) (phenomenon را ظاهر ساخته، چنانچه فرصتی برای خواب طبیعی به آن- ها داده می‌شد، مّدت زمان بیش‌تری را در خواب می‌گذراندند. این بازگشت بیانگر آن است که انسان به مقدار معینی از خواب‌REM نیاز دارد. با توجه به حساسیت بالای فرد در حین خواب‌REM می‌توان گفت این مرحله از خواب به حیوانات امکان می‌دهد تا نسبت به محیط خود هشیارتر بوده، طعمه شکارچیان نشوند 10. عده‌ای به خواب‌REM و نقش ویژه آن در یادگیری و بخصوص در مورد اطلاعاتی که بار هیجانی دارند معتقدند 11 و عده‌ای دیگر عقیده دارند که خواب‌REM فرصتی است برای بیرون ریختن اطلاعات بی‌فایده از حافظه و جلوگیری از انباشته شدن آن‌ها در مغز 12. اینکه در کودکان خواب‌REM بیش‌تر است بیانگر رشد مغز است، که البته پیوند بین خواب‌REM و رشد مغز می‌تواند دوطرفه باشد، یعنی رشد مغز می‌تواند سبب خواب‌REM گردد یا این مرحله خواب می‌تواند زمینه را برای رشد مغز فراهم سازد. باوجود این نظریه‌ها، وجوب خواب‌REM و تأثیر آن در یادگیری، امروزه کاملا محرز است، زیرا محرومیت از خواب‌REM شکل‌گیری حافظه را به تأخیر می‌اندازد و وجودش در تسهیل حافظه نقش دارد 14 و 13. با توجه به همه این‌ها باید اعتراف کنیم که خواب‌REM ظاهرا پدیده‌ای معماگونه است. نشانه‌های بیماری افرادی که دچار افسردگی شدید هستند در صورت محرومیت از خواب‌REM کاسته می‌شود. افزون بر این، درمان‌هایی که منجر به کاهش نشانه‌های افسردگی می‌شوند، از جمله داروهای ضد افسردگی و یا درمان
ص: 146
با تشنج برقی نیز خواب‌REM را کم می‌کند و تفسیر این ارتباطات بسیار پیچیده به‌نظر می‌آید 15.

تعاریف علمی و جایگاه‌های نوروآناتومیکی‌

الف) بیداری یا برانگیختگی(arousal) : حالتی است که فرد به تحریکات حسی محیطی خود پاسخ داده، به خود و محیطش واقف و آگاه است و هسته‌های لوکوس سرلئوس، رافه، فور برین میانی بازال، رتیکولوژیگانتو سلولاریس و سابستنشیانیگرا در فرآیند مذکور دخالت دارند.
ب) آگاهی(cognition) : توانایی فرد در پاسخ به محرکات محیط است که مکان نوروآناتومیکی آن در کورتکس قرار دارد.
ج) هوشیاری(vigilance or consciousness) : توانایی فرد پردازش صحیح موضوعی که مکان نوروآناتومیکی آن کورتکس و سیستم مشبک بالارو(ARAS) است.
د) گوش‌بزنگی(alertness) : آگاهی فرد به خود، زمان و مکان است که مکان نوروآناتومیکی آن مشابه هوشیاری است.
ه) خواب(sleep) : یک فرآیند سایکوفیزیولوژیک وابسته به پدیده روحانی.
بررسی مقوله خواب و فعالیت مغز در طی آن به قرن هجدهم میلادی بر می‌گردد. یک‌صد سال پیش، سایکوآنالایزیس‌ها به آنالیز رویا پرداختند که این فرآیند برای تشخیص و درمان کاربرد داشت. حدود پنجاه سال پیش، علم سایکوفیزیولوژی، ثبت فعالیت حین خواب را ممکن ساخته و دو بخش‌REM وNREM را مورد شناخت و بررسی قرار داده است. علاوه بر دو مرحله خواب، فاکتورهایی همچون زمانی از شب، سکانس سیکل‌NREM و
ص: 147 REM
، تأثیر فعالیت مغزی روزانه که می‌تواند در سایکوفیزیولوژی خواب دخیل باشد 16. اما در مورد کنترل شیمیایی خواب، یکی از عوامل تسهیل کننده خواب با حرکات سریع، استیل کولین است که مهّم‌ترین گذرگاه آن در خواب مذکور ناحیه شکمی- جانبی پل مغزی، یعنی هسته تگمنتوم است که تخریبش سبب کاهش شدید خواب با حرکات سریع چشم می‌گردد 17. از مهم‌ترین مدارهای مغزی در خواب آهسته در ناحیه پیش مغز پایه یا هسته فوربرین بازال که هسته‌ای کولینرژیکی‌ست و نقش آن در حافظه محرز و تخریب آن در ایجاد بیماری آلزایمر نقش به‌سزایی دارد. لذا به‌نظر می‌رسد که نقش سیستم کولینرژیک در تثبیت و ذخیره حافظه از خواب یا رویای دیده شده را در سیستم لیمبیک و کورتکس مغز می‌توانیم مطرح سازیم؛ چراکه سیستم مذکور فعالیت کورتکس مغز را بالا می‌برد 18.
همچنین ناحیه پیش‌بینایی یا پری اپتیک از ناحیه پیش مغز بینایی در تنظیم دما دخالت داشته، گرم کردن این ناحیه سبب خواب‌آلودگی می‌گردد که خود توجیه‌کننده احساس خواب‌آلودگی در حین تب است 19. اگرچه برخی گزارش‌ها ارتباط نقش استرس و تجارب روزانه زندگی را در رویای شبانه مطرح می‌سازند، ولی اینکه نقش کولینرژیک را در جریان آگاهی در حین رویا برای اعمالی نظیر نوشتن، خواندن، و غیره متمرکز کنیم کمرنگ است 20. از سیستم‌های نوروترانس‌میتری دیگر در مرحله خواب دو سیستم گابا و نورآدرنرژیک را می‌توان نام برد که در تنظیم هموستازیس روند خواب- بیداری نقش دارند 21 و فعالیت تونیک نورآدرنالین مغزی بیش‌تر در حالت آگاهی و گوش‌بزنگی زیاد است و در خواب‌REM حضور ندارد 22، زیرا در زمان خواب با حرکات سریع
ص: 148
چشم، نرخ شلیک نورون‌های موجود در لکوس سرولئوس تقریبا صفر است و با بیدار شدن ناگهان افزایش می‌یابد 23. هسته شاخص لکوس- سرلئوس، هسته‌ای نورآدرنرژیکی است که با ورودی‌هایی به سطح سپتال میانی(MS) و در منطقه پری اپتیک میانی(MPOA) در بیداری نقش فعال- تری دارد 25 و 24. دانش نوروفیزیولوژی سلولی از مراحل خواب و مکانیسم‌های مولکولی و سلولی تحت پلاستی سیتی سیناپسی فرضیه جدیدی را در سال‌های اخیر مطرح کرده که فعال شدن کانال‌های نوع تیپ‌T کلسیمی در خواب آهسته، ممکن است‌Long - Term Depressition (LTD) را بالا برده، و سبب رخداد خواب‌REM گردد. سیکورنالیزه شدن فعالیت نورونی در تالاموکورتیکال و شبکه هیپوکامپ- نئوکورتکس در خواب‌NREM وREM قدرت سیناپسی را بالا برده، و سبب فعالّیت نورون‌های دیگر شبکه می‌گردد و لذا به‌نظر می‌رسد خواب، عامل موثری در تسهیل یادگیری، حافظه و پلاستی سیتی سیناپسی باشد 26.
و) رؤیا: طبق تعریف آقای‌Aristotelien رؤیا تجلی سرشار از معنا و نوعی فعالیت مغز در شرایط خواب متناقص یا پارادوکسیک‌REM است.
نوروساینس‌ها رویا را یک واقعه نوروسایکولوژیک در حین خواب می‌دانند که محتویات آن بر حواسی چون چشم، گوش، و تعادل اثر دارد در خواب‌REM هرچند که کّلیه نورون‌های آمینرژیکی خاموشند، اما رهایش یا ریلیز مقاوم دوپامینی همراه با خاموشی خاص نورون‌های نورآدرنرژیکی می‌تواند بیانگر فعالیت‌های مغز در مرحله مذکور باشد که شبیه به علائم سایکوتیکی است 27 و به‌نظر می‌رسد که خواب‌REM در بازسازی کاتکولامین‌ها نقش اصلی دارد، با این منظر که در آن، سیستم دوپامینی
ص: 149
فعال است 28.

معانی قرآنی‌

در قرآن کریم «سنه» به (کسره سین) به معنا چرت و سست شدن بدن جانداران است که در ابتدای خواب روی می‌دهد و به تعبیر استاد علامه طباطبایی همان خواب سبک است که حواس و مشاعر در آن از کار می‌افتد و بخش آغازین خواب آهسته است که با تغییرات نوروفیزیولوژیکی همراه است. نوم یا خواب با خروج روح از بدن و به معنای راکد شدن است، یعنی همان مرحله خواب‌NREM . رویا از ماده رویت به معنای دیدن است که مشاهدات حین خواب است. اما مرگ یا موت خروج روح و نفس (هر دو) از جسم موجود است 29.

آیات و روایات ائمّه (ع)

الف) تعریف روح:

گوهر غیر مادی که ارتباط آن با جسم، مایه حیات می‌گردد. روح نسبت به جسم سه حالت زیر را دارد:
1. ارتباط تام یعنی بیداری،
2. ارتباط ناقص یعنی خواب،
3. ارتباط قطع شده، یعنی مرگ. پس خواب چهره ضعیف مرگ است که با کاهش کلّیه فعالیت‌های فیزیولوژیک بدن همراه است و مرگ نمونه کامل خواب است. روح دو بخش دارد: 1) روح حیوانی یا همان فرم فیزیولوژیک که در بدن قبض می‌شود (فعالیّت جسمانی)، 2) روح الهی که در خواب به طور ناقص و در مرگ به‌طور کامل به آسمان می‌رود 29. به‌نظر می‌رسد
ص: 150
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌2 5
باید منظور مرحوم علامه (ره) از خروج روح از بدن در حین خواب، همان روح حیوانی یا نفس هر فرد باشد که با توجه به موجودات ذهنی خود خواب می‌بیند.
در آیه 23 از سوره مبارکه روم، خواب از آیات حق به‌شمار آورده شده است. در آیه 47 از سوره مبارکه فرقان، شب برای خواب است که مایه آرامش و ثبات محسوب می‌شود و روز برای جنبش و کار است. بهترین تعبیر برای خواب در آیه 42 از سوره زمر آمده است: «اللَّهُ یَتَوَفَّی»، خداوند جان‌ها را هنگام مرگشان می‌گیرد، سپس نگه می‌دارد نفوسی را که حکم بر مرگشان داده و می‌فرستد نفس آنان را به جسمشان تا مدت معین، به درستی که در آن برای متفکّرین نشانه‌ها است. «توفّی» در لغت به معنای بازگرفتن است 30. در آیه 60 سوره مبارکه انعام، واژه فوت و نفس همراه یکدیگرند. در آیه 185 از سوره مبارکه اسراء آمده است: از تو راجع به روح می‌پرسند بگو از امر پروردگار من است و جز دانش اندکی داده نشده است. در آیه 4 از سوره مبارکه قدر، روح مرحله‌ای از مراحل موجودات عالیه که خلقتشان از ملائکه افضل و اشرف است محسوب شده است. در آیات چندی، چون 85 اسراء، 225، 20 محمد (ص)، 19 ق 93 انعام، 11 سجده و 10 احزاب، 83 و 84 مبارکه واقعه، جدا شدن روح از جسم سخت و بیهوش‌کننده ذکر شده است. همچنین در روایتی از نبی اکرم اسلام (ص) داریم که می‌فرمایند: آسان‌ترین کشش‌های مرگ، مانند صد ضربه شمشیر است 31.
روان‌شناسان می‌گویند تلخ‌ترین و ناگوارترین اندیشه برای بشر، اندیشیدن به نیستی است. اگر بخواهیم تفکر بشری را در مورد روح و
ص: 151
موضع و مقام آن را خلاصه کنیم تا آنجا که در صلاحیت حوزه علوم است با این سؤال مواجه می‌شویم که آیا در حوزه علوم تجربی، بررسی روح امکان‌پذیر است یا خیر؟ پاسخ این سؤال را مرحوم ملّا صدرا در نظریه حرکت جوهری خود به‌خوبی داده و در اینجا ما فقط با ذکر یک دلیل از دلایل پیراستگی روح از ماده طبق نظریه این دانشمند و فیلسوف بزرگ جهان می‌پردازیم که می‌فرماید: «انطباق بزرگ بر کوچک محال است». یکی از خواص ماده این است که باید میان ظرف و مظروف، نسبت خاصی حکمفرما باشد و روی این اصل، چیز بزرگ‌تر در ظرف کوچک‌تر جای نمی‌گیرد، زیرا ظرف پیوسته باید از مظروف خود بزرگ‌تر باشد.
انسان در چشم‌انداز خود، از هزاران تصویرهای بزرگ‌تر از عدسی چشم و مغز خود عکس برمی‌دارد و همه آن تصویرها را نزد خود حاضر و آماده می‌یابد 32، حال سؤال می‌شود آن تصویر با آن بزرگی چگونه در مغز و سلسله عصبی ما جایگزین می‌شود (حتی در تعدادی نورون عصبی) که پاسخ‌های علوم تجربی در این باب، نزد عقل بشر قابل قبول نیست. در تجرد روح از نظر قرآن کریم، آیات متعددی وجود دارد. روشن‌ترین آیاتی که بر تجرد روح از ماده گواهی می‌دهند آیات شریف 10 و 11 از سوره مبارکه سجده است: «گفتند: آیا وقتی ما در زمین گم شدیم (اجزای بدن ما به‌صورت خاک در اطراف زمین پراکنده شد) باز در آفرینش جدیدی خواهیم بود، بلکه آنان به ملاقات خدای خود منکرند. بگو شما را فرشته مرگی که برای‌تان گمارده شده است اخذ روح کند. سپس به‌سوی پروردگار خود بازمی‌گردید «توفی» به معنای اخذ است نه میراندن، و از همین رو «یَتَوَفَّی» نیز برای خواب استفاده شده است: (آیه شریفه 42 سوره زمر).
ص: 152

ب) تعریف نفس:

بدان که هرکسی را از دو چیز آفریده‌اند، یکی این بدن ظاهری و دیگری نفس که آن را روح، جان، دل و عقل نیز می‌گویند و آن جوهری است مجرد از عالم ملکوت و ربطی تام با بدن دارد و محبوس در زندان تن است تا وقتی معین که رجوع به عالم خود کند. بدان که هر نفسی در مبادی آفرینش و آغاز طفولیت از جمیع صفات و ملکات خالی است و حصول ملکات در اثر تکرار اعمال و افعال مقتضیّه است و هر عملی که یک مرتبه سر زد اثری از آن بر دل حاصل و با تکرار عمل اثر مستحکم و ثابت می‌گردد و ملکه راسخه می‌شود و همین است سبب در سهولت تعلیم اطفال و تادیب 6. نفس زاده جسم و روح است که اگر در جسم سالم و پاک روح حیوان را به الهی بکشانیم، نفس اماره و لوامه به مطمئنه خواهد رسید.

ج) تعریف رؤیا:

رؤیا از واژه‌ای قرآنی است که از «رؤیت» می‌آید و در چند جا از جمله خواب یا رویای حضرت یوسف (ع)، عزیز مصر، حضرت ابراهیم (ع)، و سه خواب حضرت رسول (ص) ذکر شده است. رویا آیاتی که در قرآن کریم در باب رویا آمده دلالت دارند که رویا از آینده خبر می‌دهد (رویای صادقه و صالحه):
1. اصدق الّرؤیا بالاسحار: راست‌ترین خواب‌ها در سحرگاه است.
2. رؤیا المؤمن جزء من ستته دار العبن جزء من النبوه: رؤیای مؤمن یک جزء از چهل و شش جزء پیغمبری است.
3. رؤیا المؤمن کلام یکّلم به العبد ربه فی المنام: رؤیای مؤمن سخنی‌ست که خداوند در خواب با بنده خود دارد.
4. الّرؤیا ثلاثه ...: رؤیا سه قسمت دارد: مژده خدا، حدیث نفس، تهدید شیطان.
ص: 153
5. اصدقکم حدیثا اصدقتکم رؤیا: کسانی که راستگوترند رؤیای‌شان راست‌تر است 2.

نتیجه‌

در بینش قرآنی، انسان را در اوج عظمت و اصالت می‌بینیم و در بین موجودات عالم شاهکاری است که پس از خلقت آن، خداوند به خودش تبریک می‌گوید: فتبارک اللّه احسن الخالقین (مؤمنون، 14). انسان موجودی برتر بر زمین است، چراکه به مرحله خودآگاهی رسیده و دارای استعدادهایی است که حتّی فرشتگان فاقد آن هستند و کارهایش از روی اراده و اختیار و داشتن دو صفتی است که از خداوند است: علم حضوری و فعل اختیاری.
وجود قابلیت و استعدادهای او سبب آگاهی از علم الاسماء شد که فرشتگان عاجز از این آگاهی بودند (بقره، 33). بدین‌گونه قدرت یادگیری و گستردگی اندیشه و استعداد و تکامل علمی انسان اثبات شد و مسجود فرشتگان قرار گرفت. انسان از یک طرف روح خدا را در کالبد خود دارد و از طرف دیگر از آبی متعفن است و لذا همیشه باید استعدادهای بالقوه را بالفعل درآورده، و انتخاب مسیر کند طبیعتا خداوند با صفت رحمانی خویش در طی اعصار، راه شریعت و زندگی انبیا را به عنوان بهترین الگوی رفتاری بشر معرفی می‌کند، همچنان‌که در ابتدای دعای ندبه، بعد از صلوات بر پیامبر گرامی، ستایش خداوند است بر ماجرایی که تقدیر اولیای او شده و نفس خود را خالص کردند برای شریعت او، بعد از شرط اجرای زهد و می‌دانستند که به عهد خود وفا خواهند کرد پس آنان را مقرب درگاه
ص: 154
خود و وسیله بهشت قرار داد. پس انسان با قوه علم و آگاهی و همچنین داشتن قدرت انتخاب در مکاتب ادیان به دنبال چیست؟ در روان‌شناسی اسلامی، هدف نهایی، تعالی روح انسان است که در طی مسیر، با تزکیه نفس به‌صورت موضع‌گیری انفعالی و در واقع انطباقی با دستورات قرآنی و کاربرد عملی آن به‌صورت الگوهای رفتاری (خط مشی حدیث ثقلین رسول اکرم «ص»، که در آن دو چیز را به ارث نهادند: کتاب خدا و عترت خویش را) مطرح است. هدایت الهی، هدایتی است تکوینی و در فطرت او قرار دارد (روم، 30). گم شدن در مسیر در اثر پیروی از هوای نفس است (شمس، 10). روح از این حیث که متعلق به عالم امر است، وجود محض و خیر مطلق است، و لذا بحث شناختی و نهایتا بهداشتی در آن جاری نخواهد بود، اما از آنجا که به قول مرحوم ملا صدرا منزلگاه آن، تن است دو بعد برای آن قائل می‌شود: بعد ادراکی که از آن تعبیر به عقل و اندیشه می‌کند و دیگری بعد تحریکی که به قوای نفس و قلب تعبیر می‌شود. پس از وقتی روح مجرد به بدن تعلق می‌گیرد، انسان گرفتار قفس عالم ماده شده، بدان نفس اطلاق می‌شود، یعنی از جهت تعلق به تن، نفس و از جهت استقلال همان روح و عامل اصلی در بیان این دو وجه، همان استعداد یا قوای فطری انسان از جمله قدرت انتخاب می‌باشد، چراکه در قرآن کریم، روح مجرد از حیث استقلالش نه اماره، نه لوامه و نه مطمئّنه گفته شده است و نفوس ثلاثه (اماره، لوامه و مطمئنه) به علت در بند کشیده شدن همان روح مجّرد است و لذا نفس در کشاکش در بدن دچار نوعی گرفتاری است و اینجا است که نقش ضروری شریعت عینیّت می‌یابد. اما عقل و قلب یا احساس که همان دو بعد منظور شده مرحوم ملا صدرا هستند) از تجّلیات نفس
ص: 155
محسوب می‌شوند. در فرهنگ اسلامی، شناخت نفس از ارزشمندترین معارف بشری و الهی معرفی شده است (من عرفه نفسه فقد عرفه ربّه:
هرکه نفس خویش را شناخت، خدایش را شناخته است). طبیعتا در حین بیداری، انسان فقط وابسته به غرایز خود فعال نبوده، بلکه در سازمانبندی آناتومیک- فیزیولوژیک او مکان‌های خاصی با برتری خاص نسبت به حیوانات تعبیه شده است که بیش‌ترین تفاوت او با سایر موجودات در سیستم اعصاب به‌ویژه لب‌پری فرونتال و سیستم لیمبیک است، در تفاوت با میمونها نیز این امر وجود دارد. انسان به عنوان شاهکار خلقت دارای استعدادهای ویژه است، از جمله: قدرت تعقّل، تفکّر و تکلّم که موجودات دیگر آن را ندارند و که در علم سایکوفیزیولوژی به عنوان اعمال برتر مغز(higher function) خوانده می‌شود. آیا این فعالیت‌ها در حین خواب نیز با انسان هستند؟ این استعدادها در خواب با حرکات سریع چشم(REM) می‌تواند به‌صورت خواب دیدن و یا رویا تجلّی یابد، که می‌تواند با حافظه نیز همراه باشد یا نه. در خواب آهسته(NREM) کلّیه فعالیّت‌های فیزیولوژیکی کم شده، در خواب با حرکات سریع چشم همه نامنظّم است، چراکه نفس انسان در عالم تجّرد رفته و در تهییج است. در مورد روح به نظر می‌رسد که تا زمان مرگ باید در بدن باشد و با خروج آن، بدن متلاشی می‌گردد. در مرگ مغزی که سیستم عصبی متوقف و ارتباط فرد با محیط قطع می‌شود، خروج نفس رخ داده و با خروج روح، سیستم قلبی عروقی نیز متوقّف می‌گردد، همان گونه که در مرگ، روح و نیز نفس بدن را ترک کرده، سپس بدن متلاشی می‌گردد. در فرهنگ اسلامی، احکام و دستورات خاص در زمان‌های حساس در زندگی بشر وجود دارد که همگی
ص: 156
قابلیت تفکر و بازنگری عمیق دارند، از جمله: در تولد نوزاد، دوران شیرخوارگی، زمان بلوغ یا تکلیف، زمان ازدواج، دوران بارداری و شیردهی زنان و سرانجام مرگ، که در بین این ادوار، زمان نوزادی و قبل مرگ عکس یکدیگرند، چراکه فعل و انفعالات نفسانی در نوزاد هنوز شکلی نگرفته و کاملا آموزش‌پذیر است، حال آنکه در دوران پیری کمرنگ‌تر و آموزش و تربیت سخت است؛ چراکه نفس به دنبال الگوهای رفتاری خاص به مرور شکل گرفته، تصّرف در آن امری مشکل است و اینکه شرع مقّدس اسلام برای تمام فعالیّت‌های روزمره به‌صورت تکراری دستور العمل‌هایی دارد برای ایجاد الگوهای رفتاری است؛ چراکه در اثر تکرار و تمرین مداوم در مسیرهای عصبی مواد شیمیایی خاص ترشح و سپس از الگوی یادگیری شده حافظه ساخته می‌شود که می‌تواند کوتاه مدت و با تکرار بیش‌تر درازمدت گردد (تشکیل پلاستی سیتی). تمرین زیاد سبب تعدیلات سیستم‌های نوروترنسمیتری(neuro) )modulation( می‌شود که از ابزار ضروری در برقراری پلاستی سیتی است. پلاستی سیتی همان قدرت فرم‌پذیری مغز است که به‌نظر می‌رسد عامل اصلی در تربیت نفس باشد. الگوهای رفتاری خاص در زمان مرگ (سکرات مرگ) که به‌نظر می‌رسد فرد در عالم دیگری است (برزخ مرگی) ناشی از یک قوه حافظه مجرد است که از «حافظه مادیّه» جدا است و اولیای خدا با حافظه مجرده در سکرات مرگ نیز ذاکرند. این حافظه مجرده، همان ملکوتی شدن نفس و الحاق آن به روح الهی است که کمال نفس یا نفس مطمئّنه نامیده می‌شود که خداوند سبحان در قرآن کریم، پاداش این مجاهدت و ممارست را به بهشت خصوصی خود وعده می‌دهد (فجر
ص: 157
آیات 30- 27). پس روح دمیده شده از خداوند و جایگزینی آن در قفس تن، موّلد نفس است که در حین خواب، یکی از آن‌ها در بدن می‌ماند (روح) و طبیعتا در مرحله خواب دیدن، نفس آدمی به غلیان آمده، موجب تهییج در خواب‌REM می‌گردد. در زمان مرگ، روح و نفس، هر دو، تن را ترک می‌کنند.

بهداشت خواب‌

- روزی فردی خدمت رسول خدا (ص) رسید و عرض کرد که حافظه‌ام ضعیف شده است. ایشان فرمودند: آیا خواب قیلوله هم داری؟ گفت: خیر.
حضرت فرمودند: به خواب قیلوله برو. چه نیکو یاوری است خواب قیلوله بر بیداری و عبادت شب. همچنین می‌فرمایند: کسی که شب با وضو بخوابد چنان است که تمام شب را به عبادت احیا کرده است 1.
- در حدیثی امام علی (ع) در تعلیم به یارانشان می‌فرمایند: مسلمان نباید در حال جنابت بخوابد و جز با وضو به بستر نرود. هرگاه آب نیابد تیمم کند، زیرا روح مؤمن به‌سوی خداوند متعال بالا می‌رود، او را می‌پذیرد و به او برکت می‌دهد، هرگاه پایان عمرش رسیده باشد او را در گنج‌های رحمتش قرار می‌دهد و اگر فرا نرسیده باشد، او را با فرشتگان به بدنش باز گرداند 33.
- در حدیثی از امام محمد باقر (ع) آمده است: هرگاه از خواب برمی‌خیزی بگو، حمد خدایی را که روح مرا به من بازگرداند تا او را سپاس گویم و عبادت کنم 33.
نشوی واقف یک لحظه به اسرار وجودتا نه سرگشته شوی دایره امکان را
(حافظ)
ص: 158

منابع‌

(1). عالم ربّانی مرحوم ملّا محمّد باقر مجلسی، حلیت المتّقین، انتشارات علمیه اسلامیّه، ص 127، 136.
(2). ابو القاسم پاینده، پرتوی از کلام حضرت محمد (ص) (برگزیده موضوعی نهج الّفصاحه)، 1379، ص 258 و 422- 421.
(3). سیّد علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیّه، 1353، ج 3، ص 137- 130.
(4). حسن عمید. فرهنگ فارسی عمید، انتشارات امیر کبیر، 1363، ص 663، 665 و 1166.
(5). علّامه محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، ج 2، جزء 3، ص 558- 527 و 506.
(6). ملّا احمد نراقی، معراج السّعاده، انتشارات رشیدی، فصل 7- 3، ص 32- 9.
(15). نیل آرکارلسون.، مبانی روانشناسی فیزیولوژیک، ترجمه دکتر مهرداد پژهان، چ
ص: 159
4، انتشارات غزال، 1381، فصل 8 و 15.
ص: 160
(29). علامه محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، ج 2، جزء 3، صفحه 506، 558- 527.
(30). آیه اللّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 5، جزء 7، ص 273.
(31). استاد ابو القاسم پاینده، پرتوی از کلام حضرت محمد (ص) (برگزیده موضوعی نهج الفصاحه)، به کوشش منصور کریمیان، 1379، انتشارات اشرفی: ص 398.
(32). مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ، مغز متفکر جهان شیعه، انتشارات جاویدان، ص 398- 390.
(33). خصال صدوق (مطابق نقل تفسیر نور الثقلین)، ج 4، ص 488.
ص: 161